یلدا، بلندترین شب سال همواره برای ایرانیان نوید جشن و سرور داشته است. شب یلدا یکی از جشن‌های مهم ایرانی است که از سالیان دور در میان مردم ما رواج داشته است. این مراسم در سال 1401، به عنوان میراث فرهنگی ناملموس در یونسکو ثبت شد. ولی به راستی چرا چنین شب بلندی در فرهنگ ایران این چنین ارزشمند است و از فراگیرترین جشن‌های ایرانی‌ست؟!
«یلدا» واژه‌ای سریانی، به معنای تولد و زایش است، یعنی میلاد خورشید یا ایزد مهر. از سوی دیگر در افسانه‌های کهن آمده که در این شب خورشید و ماه به پیوند هم در می‌آیند و روز بعد، خورشید دیرتر از همیشه به سرکار می‌آید، چون شب قبل عروسی او بوده است.
لفظ یلدا اگر چه سریانیست شب مهرآفرین ایرانی است
به دری معنی‌اش بود زادن زندگانی به یکدگر دادن
(توران شهریاری)
طولانی‌ترین شب سال، یعنی شب آخر پاییز را نَوَده نیز می‌نامیدند، یعنی نود روز مانده به نوروز. جشن یلدا از حدود 7000 سال پیش برگزار می‌شده است و در این ساعات، شب عروسی ماه و خورشید و شب عشق را به امید فردایی روشن و ظهور خورشید جشن گرفته و به فرخندگی این پیوند هندوانه را به نماد گردی و سرخی خورشید، دو نیم می‌کردند.
فلسفه این جشن در شبِ میلاد و زایش، امید، شادی و بهروزی است و این شب نمایاننده دوستی و همبستگی و صلح و نیز شب زایش مهر نماد پاکی و گام نهادن مهر (میترا) به روزگاران است. ایرانیان کهن شب میلاد خورشید را تا برآمدن اولین پرتوهای خورشید جشن گرفته و با امید، به دعا و نیایش و به انتظار برآمدن خورشید می‌نشستند. روز بعد از یلدا را نیز روز خورشید می‌خواندند و در این روز جنگ و خونریزی و کشتن حیوانات ممنوع بود.
در ایام باستان، مردمان گردش خورشید و ستارگان و تغییر روزها و فصول را رصد کرده و فعالیت‌های خود را بر این اساس تنظیم می‌کردند و این پدیده‌های طبیعی را تجلی وجود خداوند میدانستند. در این میان، خورشید برای بشر همواره گرمی‌بخش، روشنی‌بخش و زندگی‌بخش بوده است و بیش از همه مورد ستایش قرار گرفته است.
ایرانیان باستان با اندیشیدن در خورشید و مهر، بزرگ‌ترین منشأ نور مادی و شناخت اثرات زندگی‌بخش پرتوهایش، به شناخت خداوند، بزرگ‌ترین منشأ نور معنوی دست یافتند، مهر معنوی پروردگار را ستودند و در صدد برآمدند تا این صفت الهی را که به معنای صلح، دوستی، محبت، پیمان‌داری و میانه‌روی است در خود و جان خویش نیز بپرورند.
آنها دریافته بودند که از آغاز زمستان، روزها رفته رفته بلندتر و آفتاب درخشنده‌تر می‌شود و ایرانیان به امید پیروزی مهر و خورشید بر تاریکی، تا بامداد بیدار می‌ماندند. در پایان شب یلدا، تاریکی شکست می‌خورد و روشنایی خورشید پیروز می‌گردد و بدین ترتیب روزها رو به بلندی می‌رود. در باورهای نیاکان ما، روشنی و آفتاب نماد خوبی و پاکی و راستی و تاریکی و سرما نماد پلیدی و زشتی بوده است.
ایرانیان اول دی تا دهم بهمن را که 40 روز است، چله بزرگ و از دهم بهمن تا بیستم اسفند را چله کوچک می‌نامند، چرا که در 40 روز دوم از شدت سرما کاسته شده است. دی ماه را خورماه نیز می‌نامیدند و به گفته ابوریحان بیرونی در «آثار الباقیه»، اولین روز آن «خرم روز» است که در آن نور از «حد نقصان به حد زیادت» خارج می‌شود. در این روز، پادشاهان ایرانی با جامه سپید، به بیابان‌ها رفته و بر فرش سپید می‌نشستند تا هر یک از مردم با ایشان گفتگو کند. بزرگان و پادشاهان با دهقانان و کشاورزان هم‌نشین و هم‌سفره می‌شدند و می‌گفتند قوام دنیا مربوط به کارهایی است که با دستان شما انجام می‌گیرد. همچنین ایرانیان بر این باور بودند که سرو نماد قدرت در برابر سرما و تاریکی است و هر کس که آرزویی داشت پیمان می‌بست که تا سال بعدش یک سرو بکارد.
آیین شب یلدا از فرهنگ ایران به سرزمین‌های دیگر نیز رفت. مصری‌ها شب چله را شب میلاد خورشید میدانستند و دوازده روز پس از شروع زمستان را به مناسبت پیروزی نور بر تاریکی جشن می‌گرفتند.
مهر که آن را میترا نیز نامیده‌اند، در زبان‌های سنسکریت و اوستایی به معنای پیمان، همبستگی و پیوستگی دو یا چندین نفر است. در زبان پارسی نیز معنای محبت، دوستی، آشتی و پیمان دارد. مهر نمادی از پیمان انسان با انسان، پیمان انسان با محیط اجتماعی و طبیعی و مسئولیت‌پذیری برای پاسداری از خانواده، شهر و کشور است. مهر همسو با راستی و دشمن دروغ‌گوست، چرا که از انسان بدکار و دروغ‌گو انتظار وفای به پیمان نمی‌رود.
امروزه نیز شب تولد خورشید در سراسر ایران و در خانه‌های پر مهر پارسیان جشن گرفته می‌شود و خانواده و خویشاوندان و دوستان گرد هم می‌آیند و تا صبح شعر می‌خوانند و فال حافظ می‌گیرند. بر سر سفره، آجیل و هندوانه و انار می‌چینند و به یکدیگر مهر و گرمی می‌بخشند.
آنان در این جشن مهرورزی و صلح، در انتظار سپیده‌دم بیدار می‌نشینند تا از گرمای مهر نصیبی ببرند و این گرما را که از طبیعت می‌گیرند به دیگران نیز ببخشند. جشن یلدا سال‌هاست که این فرهنگ مهرورزی و عشق و دوستی را پاینده ساخته و شادی و پیوند و آشتی را در میان میزبانان و میهمانان می‌گستراند. و چه زیباست که این فرهنگ غنی را بهتر و ژرف‌تر بشناسیم و با مفاهیم زیبا و نیک آن انس بگیریم. باشد که صفات بلند مهر را در نهاد خویش جای دهیم و درونی سازیم.
